Σωτήριος Παληλάρης, Φωτογραφίες κρατουμένων στις Κεντρικές Φυλακές Σμύρνης, 1920, ΓΑΚ-Κεντρική Υπηρεσία. Αρχείο Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Διεύθυνση Δικαιοσύνης / Sotirios Palilaris, Photographs of prisoners in the Central Prison of Smyrna, 1920, GAK-Central Service. Archive of the High Commission of Smyrna, Directorate of Justice
EDITORIAL #9
Περιοδικό
Ιστορία της Τέχνης
Υπάρχει άραγε για μας σήμερα πιο επίκαιρο θέμα, σε πλανητική κλίμακα, από το «τέχνη και πανδημία»; Έχουν ήδη λεχθεί, γραφτεί και γίνει πολλά επ’ αυτού. Εδώ θα τεθεί το ζήτημα όχι ποια τέχνη μπορεί να αντιστοιχεί στην πανδημία αλλά ποιες καίριες μετατοπίσεις επιβάλλει σήμερα η πανδημία σε κάθε είδους τέχνη. Γιατί με όποια ειδικότερη μορφή κι εάν εκφραστεί η σχέση τέχνης – πανδημίας, ένα είναι βέβαιο: μια θεμελιώδης συνθήκη της τέχνης της εποχής μας, διακυβεύεται υπό το καθεστώς του Covid 19. Και αυτή η συνθήκη που σήμερα διακυβεύεται αφορά τη σχέση της τέχνης με τη διαδικασία της αναπαράστασης.
Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, αλλά πιο συστηματικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η δυτική τέχνη αμφισβήτησε τον παραδοσιακό της ρόλο ως σύστημα οπτικής αναπαράστασης. Αυτός ο ρόλος, της είχε «ανατεθεί» ήδη από την εποχή της Αναγέννησης. Η κυριαρχία της ζωγραφικής στην ιστορία της τέχνης ‒οι περισσότεροι ιστορικοί τέχνης είναι πράγματι ιστορικοί της ζωγραφικής‒ το καταδεικνύει περίτρανα. Η ζωγραφική, ως υπόδειγμα των εικαστικών τεχνών, είναι η τέχνη που απευθύνεται κατεξοχήν στον ανθρώπινο οφθαλμό και προϋποθέτει μιαν απόσταση μεταξύ του θέματος που αναπαρίσταται και του τελικού αποτελέσματος της διαδικασίας της αναπαράστασης. Ο ζωγράφος κοιτάζει ένα τοπίο, νιώθει ένα συναίσθημα ή επινοεί μια ιδέα που παρίσταται απέναντί του, στην ψυχή του ή στο μυαλό του και εντέλει τα αναπαριστά επί του πίνακα που, όταν ολοκληρωθεί, αναρτάται ακριβώς απέναντι από τον θεατή, στο ύψος των ματιών του. Θα μπορούσε άραγε αυτή η σχέση μεταξύ παράστασης και αναπαράστασης να διαρραγεί; Θα ήταν δυνατόν να μην μεσολαβεί ουδεμία απόσταση ανάμεσα σε ένα υφιστάμενο πράγμα, σε ένα συναίσθημα, σε μια σκέψη, από τη μια, και στο εικαστικό έργο, από την άλλη; Θα ήταν εφικτό το έργο τέχνης να μην αναπαριστά πράγματα, συναισθήματα, ιδέες αλλά να είναι, να παρίσταται από μόνο του, αυτοστιγμεί, ως πράγμα, ως συναίσθημα, ως ιδέα; Χωρίς να είναι εύκολο να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ένας τέτοιος στόχος καθόρισε τις αναζητήσεις πολλών καλλιτεχνών της εποχής μας. Η έμφαση στη διαδικασία, στο ημιτελές, στο συμμετοχικό, η απόπειρα έκπτωσης του έργου τέχνης από το καθεστώς του ειδικού αντικειμένου και η μετακίνησή του προς τον κόσμο των τετριμμένων πραγμάτων, η ανάδυση μιας βούλησης σύμπτωσης του καλλιτεχνικού αποτελέσματος με την στιγμή της παραγωγής του, η ταύτιση του καλλιτεχνικού υποκειμένου (του καλλιτέχνη) με το καλλιτεχνικό αντικείμενο (το έργο τέχνης) μέσα από δρώμενα, δράσεις, επιτελέσεις, κάνουν σαφείς παρόμοιες προθέσεις.
Η πανδημία απειλεί εκ των πραγμάτων όλες αυτές τις προσπάθειες με τον πιο άμεσο τρόπο, επιβάλλοντας βάναυσα μια αιφνίδια επιστροφή στη διαμεσολαβημένη αναπαράσταση. Η κατάσταση αυτή αφορά φυσικά και το καλλιτεχνικό ακροατήριο. Κατά την έξαρση της πανδημίας και με την απαγόρευση των συναθροίσεων, όχι μόνο εκείνη η τέχνη που από τη φύση της υπάρχει για να πραγματοποιείται ενώπιον κοινού, όπως ας πούμε η περφόρμανς, επιτελείται κατά μόνας μα και η τέχνη των μουσείων εκτίθεται σε άδειες αίθουσες. Ένα κοινό που εμφανίζεται πάντοτε μετά το καλλιτεχνικό γεγονός, σε απόσταση ασφαλείας, μοιάζει λοιπόν να αρθρώνει την ιδανική καλλιτεχνική συνθήκη στην εποχή του Covid 19.
Η επίκληση της ομόχρονης μετάδοσης δεν αποτελεί φυσικά τη λύση αλλά, αντιθέτως, αναδεικνύει το πρόβλημα. Γιατί, φυσικά, έστω κι εάν μια μετάδοση είναι ομόχρονη με ένα καλλιτεχνικό γεγονός, πάντοτε το αναπαριστά, το αναμεταδίδει: η διαμεσολάβησή του αποτελεί το μέτρο της απόστασής μας από αυτό. Βεβαίως, θα ειπωθεί, μια τέτοια συνθήκη είναι πρόσκαιρη. Ναι, μάλλον. Όμως, τούτο θα κριθεί μόνο μετά το τέλος της πανδημίας. Γιατί δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η συνθήκη της πανδημίας απηχεί ‒και επιτείνει‒ καταστάσεις που μας ήταν ήδη γνώριμες πριν ακόμη ενσκήψει. Και που υπό τη συνθήκη της πανδημίας γίνονται τώρα απλώς ανάγλυφες. Η «αναμετάδοση» διεκδικεί παντού εδώ και καιρό την αλήθεια της εμπειρίας. Έτσι, στον χώρο της τέχνης, η πανδημία δεν αποτελεί αίτιο αυτής της νέας «ανάκλησης στην τάξη» της αναπαράστασης αλλά καθιστά επιτακτική, με όρους πλέον αναγκαιότητας, μια συνθήκη αναπαραστατικής απόστασης στην οποία είχαμε ήδη, σχεδόν οικειοθελώς, βυθιστεί. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να ερμηνευθεί και η απρόσμενη ανακάλυψη, από πολλούς, των θετικών στοιχείων της καραντίνας ή των πλεονεκτημάτων της τηλεδιάσκεψης. Κι ας μην το ξεχνάμε. Το νομοσχέδιο που στην ουσία απαγορεύει τις συναθροίσεις και τις διαδηλώσεις το οποίο πρόσφατα ψήφισε η παρούσα Βουλή, δεν συνδέεται καθόλου με την πανδημία. Η πανδημία απλώς το έκανε πιο εύπεπτο.
Η επένδυση στην απόσταση, δεν αποτελεί απαραιτήτως φυσικό σύμπτωμα μιας πανδημίας. Βεβαίως, κάθε πανδημία επιβάλλει κάποιου είδους απόσταση για λόγους λειτουργικούς, δηλαδή για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού. Όμως μόνο τώρα η απόσταση ‒που φετιχοποιεί την αναπαράσταση‒ αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της πανδημίας. Είναι, για παράδειγμα, βέβαιο ότι όταν ο Egon Schiele ζωγράφιζε το φθινόπωρο του 1918 εν μέσω του δεύτερου φονικού κύματος της πανδημίας της λεγόμενης ισπανικής γρίπης τον πίνακα με τίτλο Η οικογένεια, δεν είχε στο μυαλό του παρόμοια ζητήματα. Η θέση των αλληλοδιαπλεκόμενων σωμάτων ‒του δικού του, της νεαρής Edith και του (αναμενόμενου) μωρού τους‒ εντός του ασφυκτικά διαμορφωμένου δισδιάστατου χώρου πίνακα, μοιάζει να εξορκίζει την επιβεβλημένη απόσταση προοικονομώντας, μέσω μιας πίστης στην αλήθεια της αναπαράστασης, ένα κοντινό μέλλον όπου η πρόσκαιρα χαμένη εγγύτητα θα έχει ανακτηθεί (αυτό το μέλλον ωστόσο δεν θα έρθει ποτέ για το ζεύγος καθώς και ο Egon και η έγκυος Edith θα υποκύψουν στην πανδημία στα τέλη Οκτωβρίου 1918).
Το ίδιο ισχύει και για ζωγράφους παλαιότερων εποχών. Ό,τι τους απασχολεί κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας έχει να κάνει με τις προτεραιότητές που θέτει το δικό τους ιστορικό περιβάλλον. Κι η απόσταση, δεν αποτελεί απαραιτήτως μια από αυτές τις προτεραιότητες. Βασικό μέλημα, για παράδειγμα, του φλωρεντινού καλλιτέχνη Οrcagna, όπως δείχνει ο Millard Meiss, είναι να συνδέσει τη βουβωνική πανώλη που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Ευρώπης στα μέσα του 14ου αιώνα, με την ηθική κατάπτωση του ανθρώπου και το απολεσθέν κύρος της παπικής εκκλησίας. Ενώ ο Bronzino, δεν διστάζει, για αντίστοιχους λόγους, να αναπαραστήσει στην περίφημη Αλληγορία του, το φρικτό πρόσωπο της σύφιλης (εάν φυσικά η ερμηνεία του J. F. Conway είναι ορθή) καθώς η επιδημία είχε ξεκινήσει στη Νάπολη στα τέλη του 15ου αιώνα κατά την ανακατάληψή της από τα στρατεύματα του Καρόλου H ˊ‒ εξ’ ου και η ονομασία της morbo gallico. Το έντονο ιατρικό μα και ποιητικό ενδιαφέρον που κατά τον 16ο αιώνα είχε ενεργοποιήσει η επιδημία, καθοδηγεί εδώ τον χρωστήρα του Bronzino.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Επιβεβαιώνουν νομίζω το συμπέρασμα ότι παρά τη φυσική αναλογία που υπάρχει ανάμεσα σε όλα τα είδη της πανδημίας, η κάθε πανδημία αντιμετωπίζεται κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο και έχει διαφορετικές ιστορικές συνέπειες. Σε ό,τι αφορά την τέχνη της εποχής μας ‒και όχι μόνον αυτήν‒ το ποιες συνέπειες από όσες ήδη περιγράφηκαν θα είναι μόνιμες, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε αυτή τη στιγμή. Θα το δείξει όμως σύντομα, η μετα-Covid 19 περίοδος.
Νίκος Δασκαλοθανάσης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ #9
Περιοδικό
Ιστορία της Τέχνης
CORPUS
Κώστας Ιωαννίδης, επίκουρος καθηγητής θεωρίας και κριτικής της τέχνης, ΑΣΚΤ
«Φωτογράφιση μουσουλμάνων κρατουμένων στις Κεντρικές Φυλακές Σμύρνης (1919-1922): εκσυγχρονισμός, γραφειοκρατία, βιοπολιτική και οι αποτυχίες τους»
Μιχάλης Χατζηδάκης, μεταδιδακτορικός επιστημονικός συνεργάτης, Institut für Bild- und Kunstgeschichte, Humboldt Universität zu Berlin
«“De ludo scaccorum”. Ερμηνευτικές αναγνώσεις της απεικόνισης του σκακιστικού παιχνιδιού στη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη (I)»
Νίκος Δασκαλοθανάσης
«Μέγεθος και κλίμακα: μνημείο, μνήμη και μνημειακότητα στην αμερικανική μεταμινιμαλιστική γλυπτική»
ΞΕΝΙΑ
[Εδώ φιλοξενούνται κείμενα ιστορικών τέχνης που δραστηριοποιούνται εκτός Ελλάδας και έχουν κατά κανόνα γραφτεί σε ξένη γλώσσα. Τα κείμενα αυτά είτε είναι γραμμένα ειδικά για το περιοδικό είτε έχουν δημοσιευθεί την τελευταία πενταετία και αποτελούν ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα τους. Τα κείμενα επιλέγονται και μεταφράζονται με ευθύνη της Σύνταξης. ]
Victor I. Stoichita, καθηγητής ιστορίας της τέχνης, Université de Fribourg / Universität Freiburg, Ελβετία
«Εξάτμιση και/ή συγκέντρωση: σχετικά με τις (αυτο)προσωπογραφίες των Manet και Degas»
Επιμέλεια-μετάφραση: Άννυ Μάλαμα
ΠΗΓΕΣ / ΤΕΚΜΗΡΙΑ
[Σε αυτό το τμήμα του περιοδικού δημοσιεύονται γραπτά τεκμήρια, εκδομένα ή ανέκδοτα, που υπέχουν θέση πρωτότυπης πηγής για την ιστορία της τέχνης. Εδώ θα περιλαμβάνεται λοιπόν ενδεικτικά «από τη μια, ένα παλαιότερο σώμα κειμένων περί τέχνης όπως τεχνικές οδηγίες για καλλιτέχνες, εγχειρίδια και οδηγούς για ειδήμονες, βιογραφίες καλλιτεχνών και κείμενα θεωρίας της τέχνης πριν από τη συγκρότηση μιας επιστημονικής ιστορίας της τέχνης [Kunstwissenschaft]και, από την άλλη, νεότερα περί τέχνης γραπτά, στο μέτρο που δεν διεκδικούν επιστημονικο-ακαδημαϊκό καθεστώς»[1].
Τα δημοσιευμένα τεκμήρια –όταν είναι ξενόγλωσσα– παρουσιάζονται σε ελληνική απόδοση ενώ τα αδημοσίευτα μεταγράφονται ή/και μεταφράζονται. Η δημοσίευση ή/και η μετάφραση των τεκμηρίων πραγματοποιείται με την ευθύνη της Σύνταξης, συνοδεύεται από σύντομη εισαγωγή και, όταν κρίνεται απαραίτητο, από πραγματολογικές παρατηρήσεις.
Ο στόχος της δημοσίευσης των πηγών και των τεκμηρίων είναι διττός: από τη μια συλλέγεται ένα σώμα κειμένων χρήσιμων για την έρευνα ή τη διδασκαλία της ιστορίας της τέχνης και από την άλλη δίνεται ένα έναυσμα για την ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος γύρω από ζητήματα που τις περισσότερες φορές, τουλάχιστον στη χώρα μας, δεν έχουν επαρκώς συζητηθεί.]
[1]E. H. Gombrich, “Kunstliteratur” στο Atlantisbuch der Kunst: eine Enzyklopädie der bildendenKünste, Ζυρίχη, Atlantis Verlag, 1952, σσ. 665-679, αγγλ. μτφρ. Max Marmor, “The literature of art”, Art Documentation, 11, (1), Άνοιξη 1992, σσ. 3-8, το παράθεμα σ.3.
Giorgio Vasari, «Οι Βίοι του Giorgio Vasari. Εισαγωγή στις τρεις τέχνες του σχεδίου: ζωγραφική» (1550, 1568)
Μετάφραση, σχόλια: Παναγιώτης Κ. Ιωάννου
«Οι περί τέχνης αποφάσεις της Συνόδου του Τριδέντου (1564)»
Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Παναγιώτης Ιωάννου
«Ο Paolo Veronese ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης: τα Πρακτικά της δίκης του (1573)»
Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Παναγιώτης Ιωάννου
«Η ιεράρχηση των ειδών (genres) στη γαλλική κλασικιστική θεωρία: δυο αποσπάσματα (1667, 1708)»
Μετάφραση: Παναγιώτης Παπαπάνος
Stéphane Mallarmé, «Οι ιμπρεσιονιστές και ο Édouard Manet (1876)»
Μετάφραση: Αναστασία Μιχοπούλου
George Anthony Dondero, «Κομμουνιστικοί χειρισμοί για τον έλεγχο της τέχνης στις ΗΠΑ», Μετάφραση: Νάσια Κλάρα /«H μοντέρνα τέχνη εγκλωβισμένη στον κομμουνισμό (1949)», Μετάφραση: Άννυ Μάλαμα
«Έλληνες σπουδαστές στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης (19ος αιώνας)»
Έρευνα – κείμενο: Σταύρος Πλυμάκης
ΒΙΒΛΙΑ
Τerry Smith, καθηγητής ιστορίας και θεωρίας της σύγχρονης τέχνης, University of Pittsburgh (Μετάφραση: Νότη Κλάγκα)
Terry Smith (εισαγωγή), Foteini Vlachou (Φωτεινή Βλάχου) The Disappointed Writer. Selected Essays
Χριστίνα Δημακοπούλου, διδάκτωρ ιστορίας της τέχνης, ΑΣΚΤ
Lev Manovich Η γλώσσα των νέων μέσων
Μένη Ραζή, διδάκτωρ κλασικών σπουδών, Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας
Βιργιλίου Αινειάδα
Δημήτρης Δαμάσκος, αναπληρωτής καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών
Nancy H. Ramage / Andrew Ramage, Ρωμαϊκή τέχνη. Από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο
Νίκος Καζέρος, Msc αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ
Κωνσταντίνα Κάλφα, Αυτοστέγαση, τώρα! Η αθέατη πλευρά της αμερικάνικης βοήθειας στην Ελλάδα
ΕΚΘΕΣΕΙΣ
Κωνσταντίνος Στεφανής, διδάκτωρ ιστορίας της τέχνης, Τhe
London Consortium / Ειρήνη Μαρινάκη, διδάκτωρ ιστορίας της τέχνης, Τhe
London Consortium
Takis, Sculptor of magnetism, light and sound, Tate Modern, 3 Ιουλίου – 27 Οκτωβρίου 2019
Κώστας Ιωαννίδης, επίκουρος καθηγητής θεωρίας και κριτικής της τέχνης, ΑΣΚΤ
Avigdor Arikha: Μια ανάσα, Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, 19 Ιουνίου – 8 Σεπτεμβρίου 2019
Άννυ Μάλαμα
Christian Zervos & Cahiers d’Art. H Αρχαϊκή Στροφή, Μουσείο Μπενάκη, Κτήριο οδού Πειραιώς, 12 Δεκεμβρίου 2019 – 1 Μαρτίου 2020
© κειμένων: εκδόσεις futura / οι συγγραφείς
Με εξαίρεση τη χρήση αποσπασμάτων υπό την προϋπόθεση της ρητής αναφοράς της πηγής, δεν επιτρέπεται η αναδημοσίευση/αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος του περιοδικού χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 