[*Editorial #3]

EDITORIAL #3

Περιοδικό

Ιστορία της Τέχνης

To 2014 ανακηρύχτηκε «έτος Γκρέκο» και ως τέτοιο χαιρετίστηκε σε όλη την Ευρώπη (αλλά και στις ΗΠΑ ακόμη και στην Ιαπωνία). Ειδικά όμως στην Ισπανία –όπου η επέτειος επικυρώθηκε μέσω ειδικής νομοθετικής ρύθμισης (39/2010, πρόσθετη πράξη αρ. 54)– παρατηρήθηκε μάλλον ο μεγαλύτερος ενθουσιασμός: η έκθεση του Τολέδο, η σημαντικότερη για τον ζωγράφο που έχει ποτέ πραγματοποιηθεί, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα της διοργάνωσης, συγκέντρωσε πάνω από 1.000.000 επισκέπτες. Κι όμως, πρόκειται για τον επετειακό εορτασμό ενός θανάτου. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τον δυτικό πολιτισμό; Υπογραμμίζεται έτσι η ανάγκη να μην απολεσθεί η μνήμη μέσω της υπενθύμισης μιας απώλειας; Επιβεβαιώνεται άραγε η τάση της ιστορίας της τέχνης να αντιλαμβάνεται ακριβώς την ίδια την ιστορία μέσω της δοξαστικής αναφοράς όχι σε συλλογικά αλλά σε ατομικά επιτεύγματα; Ή μήπως ανιχνεύεται εδώ –έστω και αποφατικά, μέσω της αναγωγής σε μια απουσία– η αγωνιώδης αναζήτηση μιας (ενιαίας;) ευρωπαϊκής ταυτότητας;

Φοβάμαι πως τίποτε από αυτά δεν συμβαίνει. Πρόκειται, νομίζω, μάλλον για μια ανάγκη να ενταχθούν στο πεδίο της ανταλλαγής και η μνήμη και η ιστορία και η ταυτότητα. Φοβάμαι ότι ο λόγος για τον οποίο τα τελευταία χρόνια επινοούνται διάφορες «επέτειοι» που να αιτιολογούν την «κατασκευή» ενός «έτους» –ας πούμε στην Ελλάδα το «έτος Καβάφη», το «έτος Παλαμά», γιατί όμως όχι το «έτος Παρθένη» ή το «έτος Γύζη» αποτελεί επίσης θέμα συζήτησης– φοβάμαι λοιπόν ότι όλα αυτά συνδέονται λιγότερο με ένα πραγματικό ενδιαφέρον για την ανάδειξη ενός έργου (θα γνωρίζουμε άραγε καλύτερα τη ζωγραφική του Θεοτοκόπουλου όταν παρέλθει το «έτος» του και ενώ ήδη στον ορίζοντα θα αναδύεται με αστραπιαία ταχύτητα ο εορτασμός ενός άλλου «έτους»;) και περισσότερο με ό,τι έχει αποκληθεί «πολιτιστική βιομηχανία». Κι εδώ οι επιλογές είμαι μάλλον βέβαιο ότι πραγματοποιούνται με μη πολιτιστικά κριτήρια. Τούτο βεβαίως δεν σημαίνει ότι έστω και υπό αυτές τις προϋποθέσεις δεν μας δίνεται η ευκαιρία να στοχαστούμε σήμερα –χωρίς να εγκαταλείπουμε τις παραπάνω σκέψεις– πάνω στο ποιος ακριβώς υπήρξε ο ρόλος του Γκρέκο στο περιβάλλον της τριπλής παράδοσης που τον εξέθρεψε: Κρήτη, Ιταλία, Ισπανία. Όχι μόνο τότε αλλά και τώρα. Η διεκδίκηση ενός Έλληνα, ενός Ιταλού, ενός Ισπανού Γκρέκο αποτελεί κοινό τόπο στην «τριεθνή» –αν και άνισης σημασίας– σχετική βιβλιογραφία. Με αυτό το ζήτημα καταπιάνεται το κείμενο του καθηγητή Fernando Marías που δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο ανά χείρας τεύχος. Ο Fernando Marías εξετάζει κριτικά την ισπανόφωνη κυρίως ιστοριογραφία και, μέσα από νέα τεκμήρια, αποκαθιστά την εικόνα του Γκρέκο στον 21^ο αιώνα.

Στο παρόν τεύχος, το περιοδικό διευρύνει επίσης τον ορίζοντά του προς μια περιοχή που ανέκαθεν διατηρούσε με την ιστορία των εικαστικών τεχνών μια περίπλοκη σχέση: την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Είμαστε από εκείνους που πιστεύουν πως η ιστορία της αρχιτεκτονικής αποτελεί πεδίο της ιστορίας της τέχνης. Κατανοώ βεβαίως ότι εδώ ανοίγει πιθανώς μια μεγάλη συζήτηση κυρίως ως προς το ποιος είναι ο πλέον κατάλληλος να ασκήσει αυτή την επιστήμη: ο ιστορικός ή ο αρχιτέκτονας; Ή, για να το θέσω διαφορετικά, είναι ή όχι απαραίτητο ο ιστορικός να είναι και αρχιτέκτονας; Ο καθηγητής Σωκράτης Γεωργιάδης, συγγραφέας του περί αρχιτεκτονικής κειμένου που δημοσιεύεται εδώ, κατέχει και τις δυο ιδιότητες· αφηγείται λοιπόν τη συναρπαστική ιστορία των CIAM (Congrès Ιnternationaux d’Architecture Moderne), κατά την πρώτη περίοδο της λειτουργίας τους, μια ιστορία sui generis που περιλαμβάνει, εκτός των άλλων, το περίφημο ταξίδι Μασσαλία-Αθήνα (1933) πάνω στο πλοίο Πατρίς ΙΙ, όταν «η πρωτοπορία της αρχιτεκτονικής βρέθηκε αναγκασμένη να διαπραγματευτεί τα ζητήματα της σύγχρονης πόλης μέσα στη θάλασσα». H Ελεονώρα Βρατσκίδου συνεχίζει, με το δεύτερο και τελευταίο μέρος του κειμένου της (το πρώτο μέρος δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού), την αφήγηση της γέννησης της ιστορίας της τέχνης στην Ελλάδα μέσα από την εξέταση του έργου του Στυλιανού Κωνσταντινίδη, διδάσκοντος στο Σχολείο των Τεχνών, τη σημερινή ΑΣΚΤ, από το 1879 έως το 1896. Κατόπιν, η Αφροδίτη Κούρια παρέχει μια σειρά από σημαντικές πληροφορίες που αφορούν έναν τομέα που στην ουσία παραμένει ανεξερεύνητος στη χώρα μας: τις ιδιωτικές συλλογές έργων τέχνης. Εδώ, πεδίο της παραδειγματικής ανάλυσης είναι ορισμένες συλλογές του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.

Στο ανά χείρας τεύχος περιλαμβάνονται επίσης τεκμήρια που αφορούν τη σχέση του Λύσανδρου Καυταντζόγλου με την Accademia di San Luca της Ρώμης –δημοσιεύεται μια ελάχιστα γνωστή προσωπογραφία του αρχιτέκτονα από τον Νικηφόρο Λύτρα–, εντοπίζεται ένα από τα πρώτα δημοσιευμένα σχέδια του Γιάννη Τσαρούχη, μεταφράζεται ο πρώτος δημοσιευμένος Βίος του Μιχαήλ Αγγέλου τον οποίο συνέταξε στα λατινικά ο ιταλός ουμανιστής Paolo Giovio και δημοσιεύεται η μετάφραση μιας επιστολής που ο ζωγράφος Francesco del Cossa απεύθυνε το 1470 στον Δούκα Borso d’Este.

To βιβλίο του Παναγιώτη Ιωάννου για τον ελληνικής καταγωγής ζωγράφο Belisario Corenzio, η ελληνική έκδοση της μελέτης του David Batchelor υπό τον τίτλο Χρωμοφοβία και η δημοσιευμένη εκδοχή της διατριβής του Γιάννη Κονταράτου για τη θεωρία και τη ζωγραφική του William Blake, παρουσιάζονται στη συνέχεια. Το πεδίο της ιστορικής τεχνοκριτικής σε αυτό το τεύχος καλύπτεται με έξι κείμενα που αφορούν τις εκθέσεις A Thousand Doors (στη Γεννάδειο), Crisis? What Crisis και No Respect (στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών αλλά και σε δημόσιους χώρους), Εν απουσία θέματος. Φωτογραφίες του Michael Somoroff & του August Sander (στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς), O Δ. Θεοτοκόπουλος μεταξύ Βενετίας και Ρώμης (στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης), Masculin/Masculin (στο παρισινό Orsay) και Veronese (στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου). Παρουσιάζονται επίσης τα συνέδρια El Greco. The Cretan Years και Η ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα στον 20^ό και 21^ο αιώνα, που πραγματοποιήθηκαν στο Ηράκλειο και την Αθήνα αντιστοίχως, καθώς και η επιστημονική συνάντηση με τίτλο Ιστορία της τέχνης: η συγκρότηση του επιστημονικού πεδίου στην Ευρώπη και οι εξελίξεις στην Ελλάδα (18^ος-19^ος αιώνας), που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο. Τέλος, πρέπει να τονισθεί η σημασία μιας πρωτότυπης καταγραφής που περιλαμβάνεται στο παρόν τεύχος: δημοσιεύεται εδώ ο κατάλογος των διδακτορικών διατριβών περί νεότερης τέχνης που υποστηρίχτηκαν σε ελληνικά ΑΕΙ μεταξύ των ετών 1973 και 2013· χαρτογραφείται έτσι για πρώτη φορά αυτό το ειδικό πεδίο όπως προκύπτει από την ακαδημαϊκή έρευνα τα τελευταία 40 χρόνια.

Νίκος Δασκαλοθανάσης